Cunda Adası, 1922 ve 1923 yıllarına mübadele ile Midilli ve Girit’ten gelen halka ev sahipliği yapmaktadır. Bu nedenle günlük konuşma dili, yemek kültürü, özgün mimarisi ve sokak dokusu hem Türk hem de Yunan kültürü ile birleşmiştir. Yol dokusu taş ve evlerin yapımlarında kullanılan taş da sarımsak taşıdır. Evlerin planları mahalli rüzgarlar göz önünde bulundurularak poyraz rüzgarlarına kapalı olacak şekilde düşünülmüştür. Cunda Adası’nda 555 tescilli yapı ve Pateriça Eskiköy’de de 27 tescilli yapı bulunmaktadır.
Pateriça 2. Köyü 15 – 20 haneden oluşmaktadır ve Güler Sabancı tarafından satın alınmıştır. Sabancı Üniversitesi için workshop ve seminer alanı olarak kullanılması ve eğitim köyüne dönüştürülmesi planlanmaktadır.
Girit danteli evlerde halen hanımlar tarafından yapılmakta ancak tanıtımı ve satışları yapılmamaktadır. Girit mutfağı restoranlarda yaygın olan mutfak kültürüdür. Yaz aylarında Ayvalık’ta açılan Osmanlıca Okulu da Ada’ya olumlu etkilerini yansıtmaktadır.
Cunda Adası’nda pek çok kilise ve manastır yer almaktadır, ancak restorasyonları yapılmadığı için kullanılmamaktadırlar.
Taksiyarhis Kilisesi: 1873’te inşa edilmiştir. Rumların geleneksel olarak uyguladıkları, Bizans mimarisi stilindedir.
Aya Triyada: 1865’te yeniden inşa edildiği kaydedilmiştir. Ada’nın ilk inşa edilen kilisesidir. Bakkal Sokağının sonundaki arsa üzerinde bulunuyordu.
Ayos Dimitriyos : Anlatılanlara göre doğuya bakan yönde, yel değirmenlerine yakın bir yerde bulunmaktaymış.
Panaya Kilisesi : Bakkal Sokağının başında, iki buçuk duvarı duruyor. 1850’de ikinci kez inşa edilmiştir.
Ayos Pandeleymonas : Kayıtlara göre kuzeybatıda bulunuyormuş. Alt sıradaki Ayos Nikolaos Kilisesi gibi, denizciler tarafından azizlerin anısına inşa edilmiştir.
Ayos Nikolaos : Kuzeybatıdaydı deniliyor. Azizlerin anısına inşa edilmiştir.
Çamlı Manastırı : Adanın merkezinden yaya olarak ve Pateriça yolundaki Ekşi Çeşmenin sol yanı izlenerek, bir saatte varılabilir. Yıkık üç, dört duvarından çok güzel bir manzaraya sahip olması özelliğidir. Denizden yüksekliği 195 metredir.
Ayos Yannis : Adaya girişteki sol tepenin üzerinde dört duvarıyla duruyor. Üç denizi de gören bir konumdadır. Buraya şimdi “Aşıklar Tepesi” denilmektedir. Burada yer alan Yel Değirmeni Koç Ailesi tarafından restore edilmiş ve Sevim-Necdet Kent Kitaplığı olarak 2007 yılında açılmıştır. Aynı zamanda kafe olarak da hizmet vermektedir.
Leka Panaya Manastırı : Koruyan Meryem Manastırı olarak da anılır. Ayvalık’ın Dalyan Boğazından çıkışta sağda, aynı boğazdan girişte solda zeytin ağaçlarının arasından görünen, boğaza hakim manastırdır. Şuan Halis Komili tarafından restore edilip malikhane olarak kullanılmaktadır.
Ayos Apostolos Manastırı : Cunda (Alibey) Adasına giden köprüyü geçip soldaki sahil yoluna saptığınızda, 500 metre sonra sağ yukarıdaki küçük tepede. Dört duvarı duran gelişi güzel bir yapıdır.
Tavuk Adası Manastırı : Ada sahilinin tam karşısında Dalyan Boğazının ağzındaki ada. Büyük ailelerin organizasyonlarına kiralandığı söylenmektedir.
Güvercin Adası Manastırı : Bu ada korsanların sığınağı olarak bilinir. Eski ismi Aya Yorgi olan manastır doğa ve insan tahribatına dayanmış bir Ortaçağ yapısıdır.
Profit İliya Manastırı : Köprünün Ada’ya gidiş yönünde 200 metre sonra, deniz tarafında yer almaktadır. Temel kalıntılarından çok azı yerinde kalmıştır.
Kızlar Manastırı : Evangelistriya olarak anılan manastır yıktırılmıştır.
Ayışığı Manastırı : Pateriça’nın Birinci Köyü ile İkinci Köyünü geçtikten sonra 45 dakikalık bir yürüyüşle manastıra ulaşılabilinmektedir. Söylentiye göre kapılarına kazınmış olan 1771 ve 1795 tarihleri onarım tarihlerinden ibaretmiş. Büyük ölçüde kendine özgü yapısını günümüze kadar koruyabilmiştir. Sabancı ailesi tarafından restorasyonu desteklenmiş ve üst kullanım hakkıyla kendilerine verilmiştir.
